Sosyal Hizmetler açısından Selçuklu Devleti

Türk tarihine baktığımızda Hunlardan itibaren var olan ve bugün hâlâ sürdürülen pek çok geleneğin olduğunu rahatlıkla görebiliriz. Bu geleneklerden biri de Türk devlet adamının topluma hizmet etmek, halkını korumak ve refah içinde yaşatmak için gösterdiği çabayla ilgilidir. Orhun Abidelerinde dikkat çekici bir üslûpla ifade edilen bu anlayışa göre, aç olan doyurulacak, çıplak olan giydirilecektir. Yüzyıllar boyunca süren bu anlayış İslâmiyet’in kabulünden sonra dinî bir boyut kazanarak devam etmiştir. Doğrusu İslâm’ın hayrı ibadet kabul eden hükmü, söz konusu bu geleneği daha cazip hale getirmiştir.Selçuklular bu anlayış doğrultusunda Anadolu’yu ekonomik ve kültürel yükselişin yaşandığı bir ülke haline getirdiler.Modern araştırmalarda kervansaraylar genellikle Selçuklu ekonomisi içinde sultanların ticarî politikalarıyla ilgili olarak değerlendirilir. Müstahkem yapıları itibariyle de kaynaklarda daha çok askerî olaylarla ilgili olarak anılırlar. Halbuki kervansaraylar aynı zamanda Türk kültüründe önemli bir yeri olan hizmet ve hayır anlayışı dahilinde işletilen sosyal müesseselerdir. Selçuklular günün şartlarına göre son derece modern konaklama tesisleri inşa etmişler, üstelik bu tesislerde zengin-fakir, hür-köle, Müslim-gayrimüslim ayrımı yapmadan üç gün süreyle ücretsiz olarak aynı hizmeti sunmuşlardır. Bu, Selçukluların geniş bir hoşgörü ve hizmet anlayışına sahip olduklarının en açık delilidir.Kervansarayların ticarî amaçlarla inşa edilmeye başlandığını biliyoruz, fakat verilen hizmetlere bakıldığında zamanla başlangıçtaki ticarî amacın üzerine çıkan bir gelişmenin olduğu görülür. Öyle ki, kervansaraylar Anadolu’yu yalnız yabancı tüccarlar için cazibe merkezi haline getirmekle kalmamış, aynı zamanda Türk kültür ve sosyal hayatının tanıtımını sağlayan merkezler olarak da önem kazanmıştır.
misafirperverlik anlayışı kervansaraylarda verilen hizmetlerde de görülebilmektedir. Bilindiği gibi kervansaraylar vakıflarla idare edilir. Esasında medrese, darüşşifa, zaviye vb. vakıflarla idare edilen diğer müesseselerde de kervansaraylarda olduğu gibi yapının fonksiyonuna göre çeşitli farklarla fakat mutlaka yiyecek ve barınma ihtiyacı azamî ölçüde giderilmiştir. Bununla ilgili olarak vakfiyelere bakıldığında ayrıntılara girilmese de özellikle yiyecek ve barınma ihtiyacının giderilmesine ilişkin hükümlerin istisnasız hepsinde bulunduğu görülürKervansaraylarda yolcuların hayvanlarına da azami itina gösteriliyordu. Nitekim Karatay Vakfiyesi’nde hayvanlar için özel tahsisat ayrılmış ve yeterli derecede arpa ve saman alınmasına ilişkin şartlar konulmuştur.Kervansarayların inşa edilmesindeki temel gaye, yolcuların özellikle tüccar kafilelerinin, yolculukları sırasında herhangi bir zarara uğramadan hayvanları ve yükleriyle birlikte emniyet içinde geceleyebilecekleri mekânlar elde etmektir. Bu sebeple büyüklüğü, bulunduğu mevki ya da teşkilâtı nasıl olursa olsun istisnasız bütün kervansaraylarda barınılacak bölümler mevcuttur.
Selçuklu kervansaraylarında barınma toplu olarak gerçekleştirilmiştir. Yolcular hayvanlarıyla birlikte kapalı bölüm, hol ya da ahır olarak adlandırılan bölümde geceliyordu. Yolcuların yatacağı bölümler sekiler vasıtasıyla yükseltilmişti. Aradaki kısımlar ise hayvanlar için tanzim edilmişti. Avlulu kervansaraylarda avlu etrafına dizilen birimler arasında sultan, vezir gibi devlet adamlarına tahsis edilmiş özel odalar da vardı. Avlu aynı zamanda hayvanların bir kısmının örneğin develerin de kaldığı bölümdü.Kapalı bölümde yolcuların hayvanlarıyla birlikte gecelemesi bugünkü şartlarla düşünüldüğünde temizlik ve sağlık açısından sakıncalı görülebilir. Fakat Selçuklu kervansaraylarının hiçbirinde ocak, şömine gibi ısınma sistemi yoktur. Bu durumda günün şartlarına uygun pratik bir çözüm üretilmiş ve hayvanların yaydığı ısıdan faydalanılmıştır. Ayrıca bu sistemle yolculara hayvanlarını kolayca kontrol edebilme imkânı da sağlanmıştır.Anadolu’da hemen her şehire inşa edilen hastaneler, insan sağlığı konusundaki hassasiyeti ve sağlık hizmetlerine verilen önemi açıkça göstermektedir. Bununla birlikte sağlık hizmetleri yalnızca hastanelerle sınırlı kalmamıştır. İnsanların toplu halde bulunduğu pek çok sosyal yardım müessesesinde de sağlık hizmeti verilmiştir. Kervansaraylarda verilen sağlık hizmetleri bu bakımdan fazlasıyla önem taşır. Çünkü ticaretin gelişmesine paralel olarak uzun mesafelerde yapılan yolculuklar bazı hastalıkların daha kolay yayılmasına sebep olmuştur. Kervansaraylarda verilen sağlık hizmetleri geleneksel hizmet ve hayır anlayışı sebebiyle olduğu kadar Selçuklularda son derece gelişmiş olan insan sağlığına verilen önemle doğrudan bağlantılıdır.Kaynaklarda Karatay Kervansarayı’nda bir hastane ve ilaçların bulunduğu bildirilir. Karatay Vakfiyesi’nde de handa hastalanan herkesin iyileşinceye veya ölünceye kadar çeşitli ilaçlarla ve şuruplarla tedavi edileceği, fakir birisi ölürse kefenlenip gömülme masraflarının vakıftan karşılanacağı kaydı bulunur. Vakfiyede bir hastaneden bahsedilmese de kaynaktaki bilgilerle vakfiyedeki kayıtlar birbirini tamamlar niteliktedir. Bilindiği gibi kervansaraylarda yolcular ancak üç gün ücretsiz konaklayabiliyorlardı. Fakat vakfiyedeki şartlara göre hastalananlar için bu kural işletilmemekte hatta hasta iyileşinceye kadar tedavi sürmekte, ölüm durumunda defin masrafları karşılanmaktadır.Uzun süreli yolculuk yapan seyyahlar ve tüccar kafilelerinin temizlik ihtiyaçlarının giderilmesi elbette daha fazla önem taşımaktaydı. Ayrıca Müslüman yolcuların dinî vazifelerini ifa edebilmeleri için İslâmiyet’in temizlik şartlarını yerine getirmeleri gerekmekteydi. Böylece hem sağlık açısından hem de dinî açıdan kervansaraylarda hamam inşası adeta mecburî hale gelmekteydi. Tabiidir ki kervansaraylarda verilen hizmetlerin niteliği ve sayısı kervansarayın bulunduğu mevkiye ve büyüklüğüne göre farklılık göstermektedir. Bu sebeple hamamlar daha çok önemli ticaret yolları üzerindeki geniş teşkilatlı kervansaraylarda inşa edilmiştir. Kalıntılarından anlayabildiğimiz kadarıyla Kayseri ve Aksaray Sultan Hanlar, Karatay Kervansarayı, Avanos Sarı Han, Goncalı Ak Han ve Divriği Burma Han’da hamam bulunmaktadır.Kervansaraylarda verilen hizmetlere fakir ve muhtaç kişilere yardım, yolcuların ayakkabılarının tamiri veya yenisinin verilmesini de ekleyebiliriz.Sonuç olarak, Selçuklu kervansarayları iktisadî hayatı geliştirmek maksadıyla kurulmuş müesseseler olmakla beraber, zaman içerisinde daha ileri bir boyut kazanarak, çağının en gelişmiş sosyal hizmetlerini veren müesseseler haline gelmişlerdir. Bu özelliği ile kervansaraylar Anadolu’yu yabancı tüccarlar için cazibe merkezi haline getirmekle kalmamış, aynı zamanda Türk kültür ve sosyal hayatının tanıtımını sağlayan mekânlar olarak da önem kazanmışlardır.