Oğuz Yabgu Devleti

Oğuz Yabgu Devleti, Kiev Knezliği tarafından yenilgiye uğratılan Hazar Kağanlığı’nın gücünü kaybetmesiyle Hazarlar’a bağlı olarak, Hazar denizi ile Aral gölü arasında ve civarında yaşayan Şamanist Oğuzlar, 950 yıllarında Hazarlardan kopuk bağımsız dönem yaşamaya başlamışlardır. Yabguluk 1040 yıllarına kadar sürmüş ve daha sonra Selçuklu devletinin bir parçası haline gelmiştir.

Hazar devletinde subaşı görevinde bulunan ve Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun kurucusu olan Selçuk Bey’in Oğuz Yabgusu’nun arası giderek açıldı. Selçuk Bey ve Selçuk Bey’e bağlı boylar İslamiyet’e girince Selçuk Bey, “Müslümanlar, gayrimüslimlere haraç vermez” diyerek, Yabgu’nun haraç memurlarını kovdu ve bağımsızlığını ilan etti. Selçuk bey ve bağlı boyları daha sonra güneye indiler.

Oğuz Yabgusu çevresindeki tüm devletlerle ihtilaflıydı. Peçenekler, Kıpçaklar ve Karluklarla husumet içindeydiler. Oğuz-Kıpçak savaşlarını konu alan Dede Korkut Destanı’nın bu dönemde yaşanan olaylar üzerinde yazıldığı düşünülmektedir.

Oğuz Yabgu Devleti, Oğuz Türklerinin 10. yüzyıl’ın ilk yarısında, kışlık merkezi Yenikent olarak kurdukları bir devletti.

Bu devletin başında Yabgu bulunuyor, Kül Erkin unvanlı bir başbuğ ona naiplik yapıyor, orduyu da Subaşı idare ediyordu. Oğuz Yabgu Devleti’nin komşuları Peçenekler, Kıpçaklar ve Hazarlar’la münasebetinin pek dostane olmadığını gösteren deliller vardır. İbni Fadlan (10. yüzyılın ilk çeyreği) ve El-Mes‘udi’ye göre, aralarında savaş eksik değildi. Harezm’in yerli hanedanı Afrigiler, Oğuz baskısı altında idiler. Oğuzlar’ın doğudaki komşuları Karluklar ile de mücadele halinde oldukları, aralarındaki savaşlardan birinde, Oğuz Yabgusu’nun ölmesinden anlaşılıyor.

Diğer taraftan Kaşgarlı Mahmud, Oğuzlar’la Çiğiller arasında köklü bir düşmanlıktan bahseder. Kuzeyde Kimekler ile ise bazen dostça, bazen hasmane münasebetler devam edip gidiyordu. Bu Oğuzlar, umumî “Türk” adı yanında, yine siyasî bir isimlendirme olarak “Türkmen” adını da taşıyorlardı ki, Müslüman ülkelerine geldikten sonra İslam kaynaklarında bu isimle de anılmışlardır.

Oğuz Yabgu Devleti’nin tarihi hakkında başkaca açık bilgiye rastlanılmıyor. Son Oğuz Yabgusu olarak Ali Han adında birini zikreden ve Selçukluların ilk zamanlarında, “can düşmanı” olarak Tuğrul ve Çağrı Beyleri hayli uğraştırdığını bildiğimiz meşhur Çend hakimi Şah-melik’i de Ali Han’ın oğlu olarak gösteren Reşidü’d-din’in (14. yüzyıl’ın ilk çeyreği) bu malumatı destansı mahiyette görülmektedir.