Dandanakan Muharebesi

Dandanakan Savaşı, Selçuklu devletinin kuruluş dönemimi başlatan, Türk –İslam tarihin dönüm noktasını teşkil eden mahiyete sahip bir savaştır. Bu savaşla beraber Selçuklu devleti Bağımsızlığı kazanmıştır. Dandanakan Uzak Doğu ve Akdeniz ticareti üzerinde olan Merv ve Serash yakınlarında bugünkü Türkmenistan’daki Taşrabad bölesinde bulanan bölgedir. Ön önemli özeliklerinden biriyse su kanallarının bolluğudur.

Serash ve Nesa savaşlarından aldı mağlubiyetlerle Gazneli devleti büyük sarsıntı içine girdi ve itibarı sarsıldı. Komşu devletleri de etkisi altına alan bu olay Karahanlı Böri Tekin’i harekete geçirdi Toharistan ve Huttalana akınlar düzenlediler. Ali Tekin ve Böri Tekin arsında ihtilaf baş gösterdi. Dönemin Gazneli Devletinin Hükümdarı Sultan Mesud hiç vakit kaybetmeden harekete geçti. Cend Emiri Şah Melik ile Selçuklulara ve Harizmli İsmail’e karşı ittifak kurdu. Ordusunu hazırlayarak Gazneden Belh’e doğru harekete geçti. Ordusu hakkında 70.000 süvari 30.000 piyade ve 60 savaş filinden bahsedilir ki; o zamanın şartlarına göre dönemin en muazzam ve ağır silahlı ordusu olarak dikkati çeker.

Bu olaylar karşısında Çağrı Bey derhal harekete geçerek hafif ve hızlı birliklerle Gazne ordusunu yıpratarak kayıplar verdirmeyi başarmıştır. Fakat Sultan Selçukluları ve Türkmenleri ezmeye kararlıydı. Daha sonra Çağrı Bey Serash’a doğru harekete geçti. Yabgu 20.000 kişilik birliğiyle Mervden, Tuğrul Beyse Nişaburdan harekete geçti. Sultan Mesudun kuvvetleri Tuğrul Bey ve Yınalları endişelendirmekteydi. Tuğrul Beyin Çekilme kararına şiddetle karşı çıkan Çağrı Bey, kendi birliklerinin avantajlarını anlatıyor hafif ve çevik birliklerle orduyu yıpratma yoluna gidilmesini şiddetle savunuyordu. İlk çatışmalarda Çağrı Beyin geçici zaferler kazanması da bundan ileri gelmekteydi.

Sultan Mesud Tuğrul Beyi yakalama kararında idi Selçuklu kuvvetlerini ilk safhada bozguna uğrattı. Bunun üzerine Selçuklu birlikleri Çöle çekildi. Diğer yandan Gazneli ordusu çöl şartlarına hazırlıksızdı. Sultan Mesud Herat’a doğru çekilerek ordusunu hazırlamak istiyordu. Selçuklu birlikleri çölden çıkıp orduyu yıpratarak tekrar Çöle saklanıyorlardı yorgun ve susuz olan Gazne ordusu geri çekilme hazırlıkları yaptığı sırada Oğuz kitleleri Selçuklu ordusuna katılıyor ve ordunun gücü daha da artıyordu. Gazne ordusu bu Türkmen kitleleri tarafından tahrip edilse de Sultan Mesud esir ettikleri kölelerin başlarını göndererek gözdağı vermekten geri kalmıyordu. Fakat İnanç Yabgu bu hadiselerden haberi olmadığını bildiriyor ve özürlerini dile getiriyordu. İnanç Yabgunun asıl amacı Sultanı oyalayarak vakit kazanmak için bu siyaset takip etti anlaşılıyor.(1039)

Daha sonra Herat’ta hazırlıklarını tamamlamaya çalışan Sultan ordusunu çöl şartlarına hazırlamaktaydı. Bu durumdan istifade eden Tuğrul ve Çağrı Beyler Nişabur, Merv bölgelerine hâkim oldular. Daha sonra Harizm Şah İsmail ile ittifak kurarak Cend kapılarını açıp Oğuz göçlerini sağladılar. Böylelikle Oğuz muhaceretinin önünü açmış oldular. Sultan Mesud hazırladığı orduyla birlikte Tuğrul Beyi yakalamak için Harekete geçti. Yine Sultan mesudun ordusu Tuğrul beyi endişelendirmekteydi. Onun stratejisi Cibal bölgesine çekilerek buradaki Türkmenlerle birleşip saldırmaktı. Selçuklu yönetim kadrosu da Tuğrul Beyle aynı düşüncedeydi. Fakat yine kendinden emin bir şekilde bu duruma muhalefet etmiştir.

1040 Mayıs ayında çarpışmalar başladı. Çağrı Bey, hafif birliklerle Sultanın ordusunu yıprattı, su kuyularını tahrip etti. Sultanın amacı Dandanakan bölgesine ilerlemekti ve buradaki su kaynaklarından faydalanmaktı. İşler Sultan Mesudun istediğinin tersine işlerlik gösterdi. Selçuklu baskınları bu bölgede daha şiddetlendi. Gazne yönetim kadrosu içindeki ayrılıklarda savaşı Selçuklu lehine çevirdi. 370 Türkmen kölenin Selçuklu ordusuna savaş esnasında katılmasıyla 3 gün süren bu şiddetli çarpışmalarda 23 Mayıs 1040’ta kazanan taraf Selçuklu birlikleriydi. Bu savaş Selçuklu devletinin kurulmasını sağlayan önemli zafer arasında Türk tarihinde yerini almıştır.

Tuğrul ve Çağrı Beyler Dandanakan Kalesi önünde dönemin şartları göz önüne alındığında muazzam ve iyi donanımlı yenilmez olarak kabul edilen Gazneli ordusunu ağır bir yenilgiye uğratmışlardır. Bu savaştan sonra Gazne Devletinin çözülmeye başlamış, yine aynı coğrafyada Türk tarihinde önemli bir yere sahip olan Büyük Selçuklu Devleti bağımsızlığını ilan etmiştir. Selçuklu reisleri bu büyük zaferi tebliğ için Karahanlı hükümdarlarına, Buhara’da Ali Tekin oğullarına, Böri Tekin’e ve bütün Türkistan büyüklerine mektuplar göndermişlerdir. Bunların dışında Abbasi halifesine de bir fetihname (zafernâme) göndererek Dandanakan Zaferini haber verdikleri gibi halifeye de bağlılıkların bildirmişlerdir. Horasan halkı da bir sene boyunca vergiden muaf tutulmuştur.

Kaynaklar:
1. Osman TURAN, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti
2. Yasemin AKYOL, “Büyük Selçuklu Devleti’nin Doğu Politikası